Gece ve gündüzün Kuzey ve Güney Yarımkürede yılda iki kez eşit uzunlukta olması olayına “ekinoks” denir. Bu kelime Latince’de “aequus” (eşit) ve “nox” (gece) kelimelerinden türemiştir. Bu yazıda, ekinoksun tam olarak ne anlama geldiğinden, bahar ve sonbahar ekinokslarının nasıl ortaya çıktığından ve gündönümüyle olan ilişkisinden bahsedeceğiz.
Ekinoks Nedir, Nasıl Gerçekleşir?
Ekinoks, Güneş’in ışınlarının tam olarak Ekvator’a dik gelmesiyle meydana gelen ve aydınlanma halkasının kutuplardan geçtiği anı ifade eder. Bu an, gündüz ile gecenin eşit olduğu zamandır, yani gün ve gece süreleri birbirine eşittir. İki tür ekinoks vardır; Sonbahar ve İlkbahar Ekinoksu. Sonbahar ekinoksu, Güneş’in güneye doğru gök ekvatorunu geçtiği 23 Eylül’e denk gelir. İlkbahar ekinoksu, Kuzey Yarımküre’de baharın başlangıcını simgeleyen 21 Mart’ta gerçekleşir.
Yılda iki kez, hem Güney hem de Kuzey Yarımküre’de gece ve gündüz yaklaşık aynı uzunluktadır. Bu olguya Latince “aequus” (eşit) ve “nox” (gece) sözcüklerinden gelen ekinoks adı verilmektedir.
Dünya, Güneş etrafında dönüşünü yaklaşık 23.5 derecelik bir eğimle gerçekleştirir. Bu durum, gezegenimizin konumuna bağlı olarak, farklı yerlerin yılın farklı zamanlarında Güneş’in ışınlarını değişken şekilde alması anlamına gelir. Her ne kadar Güneş tüm dünyada doğudan doğar ve batıdan batar gibi görünse de, bulunduğunuz konuma bağlı olarak, Güneş’in hareketi yılın bir yarısında kuzeye, diğer yarısında ise güneye doğru hareket eder. Örneğin, Temmuz civarında Kuzey Yarım Küre daha uzun günler yaşarken, Güney Yarım Küre daha kısa günler deneyimler. Aralık civarında ise Güney Yarım Küre’de uzun günler yaşanırken, Kuzey Yarım Küre’de kısa günler gözlemlenir.
Ancak Ulusal Okyanus ve Atmosfer Dairesi’ne göre, yılda iki kez, Mart ve Eylül aylarında, gezegenimizin eğimi Güneş etrafındaki yörüngesiyle hizalanır ve bu nedenle Dünya, Güneş’e göre eğimli değilmiş gibi görünür. Bu dönemlerde, Güneş ekvatora dik gelir ve her iki yarım kürede de gece ve gündüz süreleri eşit olur. Ekinoks sırasında, gece ile gündüzü ayıran aydınlanma hattı, Dünya’yı iki eşit parçaya böler ve Kuzey Kutbu’ndan Güney Kutbu’na doğru bir çizgi oluşturur. Ancak ekinoks sırasında gece ve gündüz süreleri tamamen eşit olmasa da birbirine oldukça yakındır. Bu durum, gün doğumunun Güneş’in tepe noktasının ufuk çizgisini geçtiği an ve gün batımının Güneş’in diğer ucunun ufuk çizgisinde kaybolduğu an arasındaki zaman farkından kaynaklanır.
Güneş’in, noktasal bir ışık kaynağı olmaktan çok bir disk şeklinde olması nedeniyle, ekinoks sırasında Dünya sadece birkaç dakika daha fazla ışık alır. Ayrıca, atmosfer güneş ışığını kırar ve bu ışık, güneş tamamen battıktan sonra bile Dünya’nın “gece” olan tarafına doğru devam eder.
Ekinoks Türleri
İki tür ekinoks vardır: İlkbahar Ekinoksu ve Sonbahar Ekinoksu. İlkbahar Ekinoksu kuzey yarımkürede İlkbaharın ilk gününü işaret ederken Sonbahar Ekinoksu 23 Eylül’e denk gelir ve Sonbaharın ilk günü olarak kabul edilir.
# İlkbahar Ekinoksu / Bahar Ekinoksu
Mart ayında, Kuzey Yarımküre ilkbahar ekinoksunu yaşarken, Eylül sonbahar veya güz ekinoksudur. Güney Yarımküre’de ise durum tam tersidir.
Vernal veya İlkbahar Ekinoksu, güneşin gök ekvatorunu Güneyden Kuzeye geçtiği andır. Her yılın 20 veya 21 Mart’ında gerçekleşir. Bu olay, Kuzey Yarımküre’de astronomik ilkbaharın ve Güney Yarımküre’de sonbaharın başlangıcını işaret ediyor. İlkbahar Ekinoksu gece ve gündüz uzunluğunun eşit olduğu zamandır. Bu günden itibaren Kuzey Yarımküre’de günler uzamaya, Güney Yarımküre’de ise kısalmaya başlıyor.
İlkbahar Ekinoksu eski çağlardan beri kutlanmaktadır. Dünyadaki birçok kültür için özel bir olaydı. Örneğin eski Mısırlılar, Büyük Giza Sfenksini tam olarak ilkbahar ekinoks gününe göre hizalayarak inşa ettiler. Birçok eski kültür bu olayı yeniden doğuş ve gençleşme zamanı olarak gördü. Modern zamanlarda insanlar, yeni başlangıçların zamanı olarak İlkbahar Ekinoksunu veya Bahar Ekinoksunu kutlamaya devam ediyor. Çoğu kişi için bu, bahçe dikme, yeni projelere başlama veya sıcak havaların tadını çıkarma zamanıdır.
Mart Ekinoks Tarihleri
| Yıl | Bahar Ekinoksu (Kuzey Yarımküre) | Bahar Ekinoksu (Güney Yarımküre) |
| 2022 | 20 Mart Pazar | 22 Eylül Perşembe |
| 2023 | 20 Mart Pazar | 23 Eylül Cuma |
| 2024 | 19 Mart Cumartesi | 22 Eylül Perşembe |
| 2025 | 20 Mart Pazar | 22 Eylül Perşembe |
# Sonbahar Ekinoksu / Eylül Ekinoksu
Sonbahar Ekinoksu 23 Eylül’e denk gelir ve sonbaharın ilk günü olarak kabul edilir. Eylül Ekinoksu olarak da adlandırılan Sonbahar Ekinoksu, Kuzey Yarımküre’de sonbaharın başlangıcı, Güney Yarımküre’de ise baharın başlangıcıdır. Sonbahar ekinoksu, güneşin gökyüzündeki yolu neredeyse doğrudan güneyden kuzeye olduğunda meydana gelir.
Sonbahar ekinoksun sırasında geceleri ay yaklaşık bir saat geç doğar. Ancak sonbahar ekinoksu sırasında Ay’ın yörünge açısı ile Dünyanın eğimi mükemmel bir şekilde örtüşür. Bu, ayın art arda birkaç gece boyunca her gece yaklaşık 20 ila 30 dakika daha geç doğmasına neden olur.
Sonbahar Ekinoksu Tarihleri
| Yıl | Sonbahar Ekinoksu (Kuzey Yarımküre) | Sonbahar Ekinoksu (Güney Yarımküre) |
| 2022 | 22 Eylül Perşembe | 20 Mart Pazar |
| 2023 | 23 Eylül Cuma | 20 Mart Pazar |
| 2024 | 22 Eylül Perşembe | 19 Mart Cumartesi |
| 2025 | 22 Eylül Perşembe | 20 Mart Pazar |
Ekinoks ve Gündönümü Farkı
Gündönümü, Güneş’in gökyüzündeki en yüksek noktasına ulaştığı ve günün en uzun ya da en kısa olduğu dönemlerdir. Gündönümünde Dünya Güneş’e doğru veya Güneş’ten uzaklaşır. Bu, Dünya’nın bir tarafının güneşe dönük, diğer tarafının ise güneşten uzak olacağı anlamına gelir. Sonuç olarak, güneşe bakan tarafta yaşayanlar için günler daha uzun, güneşe bakmayan tarafta yaşayanlar için ise günler daha kısa olur.
✨ Yılda iki kez, 20 veya 21 Mart ve 22 veya 23 Eylül tarihlerinde, gece ve gündüz uzunluğunun tüm dünyada yaklaşık olarak eşit olduğu bir ekinoks meydana gelir. Bunun nedeni, ekinoksta Dünya’nın ekseninin Güneş’e doğru ya da Güneş’ten uzağa doğru eğilmesi ve Güneş’in ekvatorun tam üstünde olmasıdır. Öte yandan, Güneş’in Dünya’nın ekvatoruna göre gökyüzündeki en yüksek veya en alçak noktasına ulaştığı 21 veya 22 Haziran ve 21 veya 22 Aralık civarında olmak üzere yılda iki kez gündönümü meydana gelir.
Gündönümü ve Ekinoks Tarihleri
- 20-21 Mart ekinoksu: Gece ve gündüz eşitlenir; kuzey yarım kürede ilkbahar başlarken güney yarımküre sonbahara girer.
- 22-23 Eylül ekinoksu: Gece ve gündüz eşit olur. Kuzey yarımkürede yaz biter, sonbahar başlar. Güney yarımkürede ise bahara geçiş olur.
- 21-22 Haziran (Yaz gündönümü): Yılın en uzun gündüzü ve en kısa gecesinin yaşandığı zamandır. Kuzey yarım kürede yaz başlarken güney yarım kürede kış başlar.
- 21-22 Aralık (Kış gündönümü): Yılın en uzun gecesinin ve en kısa gündüzünün yaşandığı zamandır.
